Kondensator z dielektrykiem
Doświadczenie pokazuje, że umieszczenie dielektryka (izolatora) pomiędzy okładkami kondensatora zwiększa jego pojemność
\( \varepsilon_{r} \) razy
Wielkość \( \varepsilon_{r} \)nazywamy względną przenikalnością elektryczna lub stałą dielektryczną. W Tabela 1 zestawione zostały stałe dielektryczne wybranych materiałów.
Materiał | Stała dielektryczna |
próżnia | 1.0000 |
powietrze | 1.0005 |
teflon | 2.1 |
polietylen | 2.3 |
papier | 3.5 |
szkło (pyrex) | 4.5 |
porcelana | 6.5 |
woda | 78 |
TiO \( _{2} \) | 100 |
Wzrost pojemności kondensatora w wyniku umieszczenia w nim dielektryka wynika z zachowania się atomów (cząsteczek) dielektryka w polu elektrycznym w kondensatorze, przy czym istnieją dwie możliwości.
Po pierwsze istnieją cząsteczki, w których środek ładunku dodatniego jest trwale przesunięty względem środka ładunku ujemnego. Przykładem może być cząsteczka \( H_{2}O \) pokazana na Rys. 1.
W wyniku charakterystycznej budowy w cząsteczce wody ładunek ujemny jest przesunięty w stronę atomu tlenu, a środek ładunku dodatniego jest bliżej atomów wodoru. Takie cząsteczki mają więc trwały elektryczny moment dipolowy.
Po drugie, w przypadku cząsteczek i atomów nie posiadających trwałych momentów dipolowych, taki moment może być wyindukowany przez umieszczenie ich w zewnętrznym polu elektrycznym. Pole działa na ładunki dodatnie (jądra atomowe) i ujemne (chmury elektronowe), rozsuwając ich środki. Atomy (cząsteczki) wykazują elektryczny moment dipolowy, ulegają polaryzacji. Przykładowo, jeżeli umieścimy atom wodoru w zewnętrznym polu \( E \), to siła \( F = -eE \) przesuwa elektron o \( r \) względem protonu. Wówczas atom ma indukowany moment dipolowy \( p = er \). Ponieważ jest to moment indukowany polem zewnętrznym więc znika, gdy usuniemy pole.
W zerowym polu momenty dipolowe są zorientowane przypadkowo (zob. Rys. 2a). Natomiast po umieszczeniu w polu elektrycznym trwałe elektryczne momenty dipolowe dążą do ustawienia zgodnie z kierunkiem pola, a stopień uporządkowania zależy od wielkości pola i od temperatury (ruchy termiczne cząstek zaburzają uporządkowanie). Natomiast momenty indukowane są równoległe do kierunku pola. Cały materiał w polu \( E \) zostaje spolaryzowany. Spolaryzowany zewnętrznym polem \( E \) dielektryk (umieszczony w naładowanym kondensatorze) jest pokazany na Rys. 2b.
Zwróćmy uwagę, że w rezultacie wewnątrz dielektryka ładunki kompensują się, a jedynie na powierzchni dielektryka pojawia się nieskompensowany ładunek \( q' \). Ładunek dodatni gromadzi się na jednej, a ujemny na drugiej powierzchni dielektryka (zob. Rys. 2c).
Ładunek \( q \) jest zgromadzony na okładkach, a \( q' \) jest ładunkiem wyindukowanym na powierzchni dielektryka. Te wyindukowane ładunki wytwarzają pole elektryczne \( \bf E' \) przeciwne do pola \( \bf E \) pochodzącego od swobodnych ładunków na okładkach kondensatora. Wypadkowe pole w dielektryku \( \bf E_{w} \) (suma wektorowa pól \( \bf E' \) i \( \bf E \)) ma ten sam kierunek co pole \( \bf E \), ale mniejszą wartość. Pole związane z ładunkiem polaryzacyjnym \( q' \) nosi nazwę polaryzacji elektrycznej.
Widzimy, że
Prawo 1: Dielektryk w polu elektrycznym
Zastosujemy teraz prawo Gaussa do kondensatora wypełnionego dielektrykiem. Dla powierzchni Gaussa zaznaczonej na Rys. 2c linią przerywaną otrzymujemy
Ponieważ pole \( E \) jest jednorodne, więc
skąd otrzymujemy
Pojemność takiego kondensatora wypełnionego dielektrykiem wynosi zatem
Dzieląc powyższe równanie obustronnie przez \( C \), otrzymujemy
Powyższe równanie pokazuje, że wyindukowany ładunek powierzchniowy \( q' \) jest mniejszy od ładunku swobodnego \( q \) na okładkach. Dla kondensatora bez dielektryka \( q' = 0 \) i wtedy \( \varepsilon_{r} = 1 \).
Więcej na ten temat dielektryków w polu elektrycznym możesz dowiedzieć się w moduIe Dodatek: Dielektryk w polu elektrycznym - rozważania ilościowe.
Korzystając z powyższego związku ( 6 ) i podstawiając za \( q - q' \) do równania ( 2 ), możemy napisać prawo Gaussa (dla kondensatora z dielektrykiem) w postaci
To równanie stanowi najbardziej ogólną postać prawa Gaussa.
Zauważmy, że strumień pola elektrycznego dotyczy wektora \( \varepsilon_{r}{\bf E } \) (a nie wektora \( {\bf E } \)), i że w równaniu występuje tylko ładunek swobodny, a wyindukowany ładunek powierzchniowy został uwzględniony przez wprowadzenie stałej dielektrycznej \( \varepsilon_{r} \).
Porównując pole elektryczne w kondensatorze płaskim bez dielektryka \( E = q/\varepsilon_{0}S \) z wartością daną równaniem ( 4 ) widzimy, że wprowadzenie dielektryka zmniejsza pole elektryczne \( \varepsilon_{r} \) razy (indukowany ładunek daje pole przeciwne do pola od ładunków swobodnych na okładkach (zob. Rys. 2b).
Zadanie 1: Obliczanie zmiany różnicy potencjałów i energii naładowanego kondensatora przy wprowadzeniu dielektryka
Treść zadania:
Pokazaliśmy, że wprowadzenie dielektryka między okładki kondensatora zwiększa jego pojemność i zmniejsza pole elektryczne \( \varepsilon_{r} \) razy. Wyjaśnij jak zmienia się różnica potencjałów między okładkami i energia naładowanego kondensatora.
Wskazówka: Ładunek swobodny na okładkach kondensatora nie zmienia się (kondensator został naładowany i następnie odłączony od źródła - baterii).
\( {\Delta V =} \)
\( W = \)
Symulacja 1: Laboratorium kondensatorów
Pobierz symulacjęPoznaj jak działają kondensatory. Zobacz jak zmiana rozmiaru okładek i wprowadzenie dielektryka wpływa na pojemność. Zmieniaj napięcie i obserwuj ładunki gromadzące się na okładkach. Obserwuj pole elektryczne w kondensatorze i mierz napięcie i natężenie pola elektrycznego.